ما چه بدانيم و بخواهيم و چه ندانيم و نخواهيم، جهان، محضر خداست. اگر اين را بدانيم و به آن مؤمن باشيم و اگر خدا را حاضر و ناظر بدانيم و در عين‏حال او را از داشتن جا و مكان، منزه بدانيم و خانه دل را از غير خدا پاك سازيم، به كمالات نفسانى مى‏رسيم و محيط زندگى را محل رشد و تكامل خود و ديگران قرار مى‏دهيم.
فرق است بين اينكه ما عالم را سراسر، محل حضور خدا و محضر او بدانيم يا آن را محل غيبت او بشناسيم.
مى‏توان گفت: بزرگترين وظيفه ما در برابر اين عالم همين است كه خدا را درسراسر اجزاى اين عالم حاضر و ناظر بدانيم و نه تنها ذره‏ذره اجزاى اين عالم را، بلكه خودمان را هم.
چنين ديدگاهى ما را از غفلت مى‏رهاند و پيوسته ما را به حضور مى‏طلبد. به قول خواجه شيراز:
«حضورى گر همى خواهى از او غافل مشو حافظ
متى ما تلق من تهوى دع الدنيا و اهملها»
در اين آينه زيباى جهان هستى، بايد جمال محبوب و زيبايى خيره‏كننده او را مشاهده كرد.

جهان را دو چهره است: يكى چهره ظاهر و ديگرى چهره باطن. چهره ظاهر عالم، چهره مُلكى و چهره باطن عالم، چهره ملكوتى است. آنها كه به چهره ملكى عالم مى‏نگرند، تنها علم به خواص طبيعى پيدا مى‏كنند و از اينكه عالم محضر خداوند است، غافلند. قرآن كريم در باره اينان مى‏گويد:
«وَ كَاَيِّنْ مِنْ آيةٍ فى السموات و الارضِ يَمُرُّونَ عَلَيها و هُم مُعْرِضونَ(1)».
«چه بسيار بر آيت و نشانه‏هاى قدرت خداوند در آسمانها و زمين مى‏گذرند و حال آنكه از آن، روى‏گردانند».
دنياى امروز به كشف بسيارى از اسرار خلقت، توفيق يافته و هرچه شناخته، به منزله قطره‏اى از درياست. ولى كشف اين اسرار از حد شناخت چهره ملكى، نگذشته و با اينكه دانشمندان بايد مؤمن‏ترين افراد باشند، گاهى ديده مى‏شود كه از عادى‏ترين مردم، از نظر ايمان، ضعيف‏ترند.
اگرچه واژه «ملكوت» به حسب لغت، مبالغه مُلك است و ملك به معناى پادشاهى است و بنابراين ممكن است ملكوت به معناى پادشاهى مطلقه خداوند باشد، ولى از آيه شريفه «فَسُبْحانَ الّذِى بِيَدِهِ مَلَكوتُ كُلّ شى‏ءٍ....»(2): (منزه است خدايى كه ملكوت هر چيزى به يد قدرت اوست) استفاده مى‏شود كه هرچيزى ملكوتى دارد و ملكوت آن در يد قدرت و حاكميت مطلقه خداوند است و اگر كسى به ملكوت اشياء بنگرد، به يقين مى‏رسد.
چنانكه مى‏فرمايد:
«وَ كَذلكَ نُرى ابراهيمَ مَلَكوتَ السَّمواتِ و الارْضِ و لِيَكونَ مِنَ الموقنينَ(3)».
«و همين‏طور ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم، نشان داديم تا به مقام اهل يقين برسد».
بنابراين، هرچند ملك و ملكوت اشياء، هردو به دست خداست ولى واضح است كه هركس ملكوت اشيا را در دست دارد، به طريق اولى، ملك اشيا را هم در دست دارد و هركس به ملكوت اشيا بنگرد، حتماً به ملك هم مى‏نگرد. ولى عكس آن به نحو ايجاب كلى، صادق نيست. چه بسيارند مردمى كه به ملك ظاهرى رسيده‏اند، ولى سيطره‏اى بر ملكوت اشيا ندارند و چه بسيارند مردمى كه به وجه ملكى و ظاهرى اشيا مى‏نگرند ولى از وجه ملكوتى آن بيگانه و بى‏اطلاعند. به همين‏جهت است كه قرآن كريم مى‏گويد:
«اَوَلَمْ يَنْظُروا فِى مَلَكوتِ السَّمواتِ و الارْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَىْ‏ءٍ و اِنْ عَسى‏ اَنْ يَكونَ قَدْ اِقْتَرَبَ اَجَلَهُمْ فَبِأىِّ حَديثٍ بَعْدَهُ يُؤمنُون(4)».
«آيا در ملكوت آسمانها و زمين و آنچه خدا آفريده و اينكه شايد اجلشان نزديك شده است ننگريستند؟ به كدام حديث، بعد از قرآن ايمان مى‏آورند؟».
مقصود در اين آيه توبيخ كسانى است كه از وجه ملكوتى اشيا، اعراض و انصراف جسته‏اند. وجه ملكى و ظاهرى اشياء در برابر همگان قرار دارد و هركسى به اندازه استعداد و تلاش و تكاپوى خود آن را مى‏شناسد و از خواص طبيعى آن‏ها بهره مى‏گيرد. اما بسيارند كسانى كه از توجه به اينكه هيچيك از آنها مستقل نيستند و همه، همچون پرگار، سرگردان و پديدآورنده خود را طلبكارند، غافل و بى‏خبرند.
تنها كسانى عالم را محضر خدا مى‏بينند كه به وجه ملكوتى زمين و آسمان و اشياء بنگرند. تنها اينانند كه به هرسو روى مى‏آورند «وجه‏اللَّه» را مى‏نگرند. قرآن كريم مى‏گويد:
«و للَّه المَشْرِقُ و المَغْرِبُ فَاَيْنَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه(5)».
«مشرق و مغرب از آن خداست. به هرطرف روى كنيد همانجا وجه خداست».
ولى بسيارند مردمى كه به هرطرف رو مى‏كنند رويشان به همان طرف است و به هرچه رو كنند رويشان به همان چيز است. خواه به قبله روكنند و خواه به سمت يا چيز ديگر.
روى به محراب نمودن چه سود
دل به بخارا و بتان طراز
ايزد ما وسوسه عاشقى‏
از تو پذيرد نپذيرد نماز
براى افرادى كه فكر مى‏كنند قبله، موضوعيت و استقلال دارد، تغيير قبله هم كه از جانب خداوند انجام گرفت، مسأله مهمى بود. اما آنهايى كه به وجه باطن رسيده‏اند، اين كار براى آنها اهميتى ندارد و در هرحال، مطيع فرمان خدايند. به همين‏جهت است كه قرآن كريم درباره مسأله تغيير قبله از مسجدالاقصى به مسجدالحرام فرمود:
«و ما جَعَلْنَا القِبْلَةَ الَّتى كُنْتَ عَلَيْها الّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرّسولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ على‏ عَقبَيْهِ و اِنْ كانَتْ لَكَبيرةٌ الا على اَلّذينَ هَدَى اللَّه...(6)».
«و ما قبله‏اى را كه بر آن بودى، مقرر نداشتيم مگر براى اينكه كسانى را كه از پيامبر، پيروى مى‏كنند، از كسانى كه به مخالفت او برمى‏خيزند، معلوم داريم و اين تغيير قبله بزرگ مى‏نمود، مگر براى كسانى كه خداوند آنها را هدايت كرده است».
در حقيقت، براى آنهايى كه به ملكوت اشياء مى‏نگرند، كعبه و بيت‏المقدس، بهانه است و مقصود، ذات مقدس اوست، ولى اينكه گاهى فرمان توجه به بيت‏المقدس و زمانى به كعبه مى‏دهند، آزمونى است براى مردم تا معلوم شود كه چه كسانى مطيع بدون قيد و شرط مقام رسالتند و چه كسانى در اطاعت خود مى‏لنگند و به علاوه، كعبه، بيت عتيق است و همواره بايد بر قداست خود باقى بماند و مظهر اتحاد و اتفاق همه نمازگزاران عالم باشد.آرى امت واحده اسلامى همچنانكه خدا و پيامبر و دينش واحد است بايد قبله‏اش هم واحد باشد.
نماز، سير از ملك به ملكوت و از وجه ظاهر به وجه باطن و از نگاه استقلالى به نگاه مرآتى وآلى و از همه‏نگرى به يكتانگرى و از غيبت به حضور است.
مرا غرض ز نماز اين بود كه پنهانى‏
حديث درد فراق تو با تو بگذارم
وگرنه اين چه نمازى بود كه من با تو
نشسته روى به محراب و دل به بازارم

شناخت وجه ملكى جهان، بدون توجه به وجه ملكوتى آن، ديدگاه خدامحورى را ضعيف، بلكه زايل مى‏كند و هرچه انسان در اين جهت پيشرفت مى‏كند، ديدگاه انسان‏محورى تقويت مى‏شود و آرام آرام جايگزين خدامحورى مى‏گردد.
امروز ديدگاه اومانيسم بر تمام ديدگاه‏هاى فلسفى جهان علم و صنعت و تمدن، حاكم است. اكنون تمام فلسفه‏ها و مكتب‏هاى الحادى، منشأ اومانيستى دارند.
امروز با ديد عرفانى اسلام، مى‏توان خدامحورى را به جاى انسان‏محورى گذاشت.
در ميان مسلمين هم مكاتبى پيدا شدند كه گرايش به انسان‏محورى و اومانيسم داشتند. اينكه معتزله در مسأله جبر و اختيار، دم از تفويض مى‏زند، يك نوع اومانيسم است، چراكه انسان را در برابر خداوند، فعال مايشاء مى‏داند و معتقد است كه همه چيز به انسان، واگذار شده است.
همه اومانيست‏هاى غرب، به نفى خدا و اثبات انسان به عنوان قدرت يكتا، روى نياورده‏اند؛ بلكه بسيارى از آنها سعى كرده‏اند كه اومانيسم را به گونه‏اى مطرح كنند كه با مسيحيت، قابل جمع باشد. برخى مسيحيت را به گونه‏اى تفسير كرده‏اند كه با اومانيسم، سازگار باشد و برخى اومانيسم را به گونه‏اى تعديل كرده‏اند كه با مسيحيت، قابل جمع گردد.
اومانيسم معتزله در برابر جبر اشاعره و مكتب مترقى امر بين الامرين شيعه، تاب مقاومت نياورد و به زودى از پاى درآمد. اينان انسان را ازمحضر خداوند، خارج كردند. هرچند به نظر ايشان، جهان محضر خداست، ولى انسان غايب از محضر خداوند، انگار فضول‏باشى اين عالم است و مى‏تواند قلدرمآبانه به هر اقدامى دست بزند.
اشاعره، هم جهان و هم انسان را در محضر خداوند يافتند، ولى عيب بزرگ كارشان اين بود كه قدرت و اختيار را از انسان، سلب كردند و او را تا سطح اجسام بى‏جان، تنزل دادند.
در ميان دو مكتب اشعريت و اعتزال - كه هردو به افراط و تفريط گراييده بودند - مكتب تشيع به رهبرى و هدايت امامان معصوم، جانب اعتدال را مراعات كرد. نه انسان را در رديف خدا قرار دارد، تا گرايش اومانيستى داشته باشد و نه انسان را موجودى دست‏بسته و فاقد اختيار و آزادى معرفى كرد، تا او را به هيچى و پوچى، سوق داده باشد.
اكنون كسانى كه دم از اومانيسم اسلامى مى‏زنند، چه هدفى را تعقيب مى‏كنند؟ آيا مى‏خواهند اسلام را به رنگ اومانيسم درآورند؟ اگر اسلام به سوى اومانيسم، سوق داده شود، بايد از مواضع مستحكم توحيدى خود، عقب‏نشينى كند. در اين‏صورت، جهان با كليت و عموميت خود، محضر خداوند نيست. حداقل اين است كه انسان را از محضر خداوند، خارج كرده‏اند.
انسانى كه از محضر خداوند خارج است، انسان واقعى نيست، بلكه همان است كه خداوند درباره‏اش مى‏فرمايد:
«والّذين كَفَروُا يَتَمَتَّعونَ و يَأْكُلونَ كَما تأكُلُ الْاَنْعامُ و النّارُ مَثْوىً لَهم(7)».
«آنانكه كافر شدند لذت و بهره مى‏برند و همچون چارپايان مى‏خورند و آتش دوزخ، جايگاه آنهاست».
اما آنهايى كه عالم را محضر خدا مى‏دانند و خود را جداى از آن نمى‏دانند، سرنوشتى نيكو و سرانجامى مطلوب و مرغوب دارند. اينانند كه در باطن به ايمان و در ظاهر به كردار شايسته، آراسته‏اند و قرآن درباره‏شان مى‏گويد:
«انَّ اللَّه يُدْخِلُ الّذينَ آمَنوُا و عَمِلواالصّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الانْهارُ(8)».
«خداوند كسانى را كه ايمان آورده‏اند و عمل نيكو انجام داده‏اند داخل بهشت‏هايى مى‏كند كه نهرها از زير آنها روان است».
اگر اومانيسم به سوى اسلام، سوق داده شود، البته تعديل مى‏شود. اومانيسم تعديل‏شده در پرتو اسلام، همانند كافرى است كه مسلمان شده است. كافر نومسلمان، عيوب و انحرافات عقيدتى وقلبى خود را كنار گذاشته و مى‏كوشد كه با اصلاح اخلاق و كردار خود، انسانى شايسته و شخصيتى آراسته به كمالات و پيراسته از نقايص گردد.

اسلام، آغوش خود را به روى شرك و كفر و نفاق و الحاد و يهوديت و مسيحيت، گشوده تا آنها را تعديل كند و از كجى و انحراف بازدارد. از شرك، خداى دوم را مى‏گيرد و از كفر، انحراف عقيدتى را مى‏ستاند و از نفاق، دورويى را سلب مى‏كند و از الحاد، گمراهى را حذف مى‏كند و از يهوديت، تحريفات تورات را پالايش مى‏دهد و از مسيحيت، تثليث را مى‏زدايد و همه را با توحيد واقعى خود هماهنگ ودمساز مى‏كند. به همين جهت است كه ازدعوت مشركين و كفار و منافقان و ملحدان و يهوديان و مسيحيان، خوددارى نمى‏كند و دست رد بر سينه هيچكدام نمى‏زند، تا همگان بتوانند با حذف ضدارزش‏هاى اعتقادى و اخلاقى و رفتارى، ارزش‏ها را پاس بدارند و سعادت و خوشبختى را براى خود فراهم كنند.
با اين بيان، نه تنها آغوش اسلام به روى اومانيسم، باز است، بلكه ديگر مكاتب الحادى و مخصوصاً فرزندان نامشروع اومانيسم كه با شناسنامه‏هاى مختلف، غرب را زير سيطره خود قرار داده‏اند، مى‏توانند با روى‏آوردن به اسلام، تعديل و پيراسته شوند و پيروان خود را با زندگى سالم، زير سايه اسلام قرار دهند و آنها را از شرّ خود رها و از تنگناى زندان خود مرخص كنند.
تمام مكاتب بشرى از يك عيب بزرگ رنج مى‏برند. عيب بزرگ آنها در اين است كه جهان را محضر خدا نمى‏دانند و انسان را از خداى خود، دور كرده‏اند. چنين انسانى گرفتار «از خودبيگانگى» شده است. ريشه اصلى از خودبيگانگى اين است كه انسان ازمحضر خداوند خارج شده و از خدا، بيگانه شده است(9). خروج از محضر خداوند به لحاظ عقيده و ايمان است، وگرنه انسان چه بداند و بخواهد و چه نداند و نخواهد، در محضر خداست. ما چه بدانيم و بخواهيم و چه ندانيم و نخواهيم، جهان محضر خداست. اگر اين را بدانيم و به آن، مؤمن باشيم و اگر خدا را در همه‏جا حاضر و ناظر بدانيم و در عين‏حال، او را از داشتن جا و مكان، تنزيه و تقديس كنيم، بلكه خانه دل را از غير خدا پاك كنيم و بدانيم كه خلوت دل، جاى صحبت اغيار نيست، خود را به كمالات نفسانى مى‏آراييم و محيط زندگى را محل رشد و اعتلا و تكامل خود و ديگران قرار مى‏دهيم.
مشكل بزرگ اومانيسم و تمام ايسم‏هايى كه از آن متولد شده‏اند اين است كه با بزرگ كردن يك بعد زندگى بشر و تحت‏الشعاع قرار دادن ساير ابعاد، تعادل را از زندگى بشر، حذف كرده‏اند. اينها به سرطان مى‏مانند. سرطان، رشد بى‏اندازه يك غده يا يك سلول است. اگر در بدن انسان، غده يا سلول يا عضوى بى‏اندازه بزرگ شود، حيات و سلامت و تعادل بقيه غده‏ها يا سلول‏ها يا اعضاء را به خطر مى‏اندازد و ممكن است منتهى به مرگ انسان شود.
فمينيسم، زن را بيش از اندازه بزرگ مى‏كند. پراگماتيسم، عمل را بيش از اندازه، اصالت مى‏بخشد. مكتب اصالت فرد يا اينديويدواليسم، فرد را در برابر جمع، بزرگ مى‏كند. مكتب اصالت جمع يا كلكتيويسم، جمع را آنقدر بزرگ مى‏كند كه فرد را محو مى‏سازد. كاپيتاليسم به پرستش سرمايه، روى مى‏آورد و سوسياليسم و كمونيسم، به تقديس كار و كارگر،
سرگرم مى‏شود و سرمايه را بى‏اعتبار مى‏كند. فئوداليسم، رعيت را خوار و ارباب را بر مسند خدايى مى‏نشاند. مدرنيته، نوگرايى مى‏كند و سنت‏پرستان، به كهنه‏ها چسبيده و با هر پديده نو، ناسازگارند. سكولاريسم، دنياگراست. پلوراليسم، همه قرائت‏هاى دينى و سياسى و اخلاقى را حقيقت مى‏پندارد.
همه اينها به نوعى با اومانيسم در ارتباطند. خود اومانيسم هم آنقدر انسان را بزرگ مى‏كند كه فرعون‏وار، كوس خدايى مى‏كوبد و عالم را محضر خود مى‏داند.
اسلام با همه اينها، مخالف است. ولى حاضر است همه را تعديل و در هاضمه خود، ذوب كند.
از نگاه اسلام، خداوند از عظمتى بى‏كران برخوردار است و به فرمايش اميرالمومنين‏عليه السلام:
«ليس فى الاشياءِ بوالجٍ و لا عنها بخارجٍ(10)». «نه در اشياء داخل و نه از آنها خارج است».
اگر انسان به چنين خدايى روى آورد، تمام ايسم‏هايى كه همچون غده سرطانى رشد بى‏حد كرده‏اند، تعديل مى‏شوند. زن، ارزش واقعى خود را مى‏يابد. جامعه و فرد، اعتبار خود را بازمى يابند. كار و سرمايه، از حد و مرز خود پا را فراتر نمى‏گذارند. عمل، در پرتو حقانيت، نمود و ارزش پيدا مى‏كند. انسان اومانيستى، انسان خدايى مى‏شود. انسان سكولار، همه‏جانبه‏نگر مى‏شود. قرائت‏هاى دينى، خود را با يك محك صحيح و يك معيار معقول و خداپسندانه، هماهنگ مى‏سازند و چنين است كه انسان و جهان با هم آشتى مى‏كنند. جهان، معبد انسان و انسان، پرستشگر خدا مى‏شود.